Sosyalist Düşünce ve Türkiye
- Bir İngiliz seyyah 1848’de İzmit Valisi Osman Bey’e Paris’te yeni neşredilen sosyalist bir bildiri göstermesi Osmanlı siyasetçi ve aydınlarının bütün Avrupa’yı etkisi altına alan 1848-1849 devrimlerini yakından takip ettikleri ve sosyalist fikirlerle de tanışmış olduklarını gösterir.
- 1871’deki Paris komünü hakkında İstanbul, Kahire ve Lübnan’da gazete ve dergilerde haberler çıkar. Komüne katılan Mehmed, Nûri ve Reşad adlı üç Türk yurda döndükten sonra gözlemlerini kaleme alırlar.
- 1908 Meclis-i Meb‘ûsanı’na Selânik’te bulunan Federal Halk Partisi temsilcileri olarak katılan milletvekilleri Dimitri Vlahof ve Zohrap efendiler kendilerinin sosyalist olduklarını söyleyen ilk kişilerden oldular.
- “İştirakçi” lakabıyla tanınan Hüseyin Hilmi 1908 ihtilâlinden sonra İstanbul’da İştirâk dergisini çıkarmaya başladı. Bu dergi etrafında toplananlar Eylül 1910’da Osmanlı Sosyalist Fırkası’nı kurdu. Refik Nevzat 1911’de bu partinin Paris şubesini açtı. 1913’te Ocak ayındaki Bâbıâli Baskını’ndan ve Sadrazam Mahmud Şevket Paşa’nın öldürülmesinden sonra ise Hüseyin Hilmi Anadolu’ya sürüldü.
- 1917 Bolşevik İhtilâli, Türkiye’de sosyalizm yanlısı düşüncelerin yayılmasında etkili oldu. İhtilâlin önderlerinden Tatar asıllı Sultan Galiyev de etkin bir şekilde “sosyalist turan” düşüncesinin Asya’daki Türkler ve Müslümanlar arasında yayılması için çaba gösterirken proletarya diktatörlüğünün sömürge altındaki halklara bir fayda getirmeyeceğini anladı . 1923’te Rus Komünist Partisi’nden çıkarıldı ve sonrasında Stalin rejimi tarafından idam edildi.
- 1918’de mütarekenin yapılmasının ardından Hüseyin Hilmi, İngiliz işgali altındaki İstanbul’a dönerek 1919’da Türkiye Sosyalist Fırkası’nı kurdu ve İdrak gazetesini neşretmeye başladı.
- I. Dünya Savaşı’nın ardından bazı Türk sosyalistleri, Berlin’de Türkiye İşçi ve Çiftçi Sosyalist Fırkası’nı kurarak Kurtuluş dergisini yayımladılar. Türkiye’ye döndüklerinde de aynı adla bir parti kurdular. Şefik Hüsnü (Değmer) onlara katılarak Türkiye’de Moskova yanlısı ilk Marksist partinin kurulmasında etkin oldu. Kurtuluş dergisinin Mart 1920’de kapatılmasından sonra 1921-1925 arasında Aydınlık dergisi yayımlandı.
- Millî Mücadele sırasında Anadolu’da çeşitli isimlerle bazı sosyalist hareketler ortaya çıktı. 1920 yılında kurulan Yeşil Ordu Cemiyeti, Bolşeviklik’le İslâmiyet’i bağdaştıran bir tüzük hazırladı. Çerkez Ethem Seyyâre-i Yeni Dünya, Yunus Nadi de Anadolu’da Yeni Gün isimli gazeteleri çıkararak sosyalist ve İslâmcı görüşlerin karışımından oluşan yayınlar yaptılar.
- Ekim 1920’de Türkiye Komünist Partisi, Aralık 1920’de Türkiye Halk İştirâkiyun Fırkası kuruldu. Bu partinin ileri gelenleri aynı zamanda Moskova’ya bağlı gizli Türkiye Komünist Partisi (TKP) üyeleriydi.
- Türkiye Komünist Partisi İdil-Ural, Kırım, Türkistan ve Azerbaycan’da da teşkilatlanmak için çalışıyordu.
- Türkiye Komünist Partisi’nin lideri, eski İttihatçı Mustafa Suphi 1914’te Rusya’ya gitti. Ocak 1921’de Türkiye’ye dönüşünde arkadaşları ile birlikte öldürüldü.
- Cumhuriyet’in ilânından sosyalist hareketler azaldı. Bunda 1925’te çıkarılan Takrîr-i Sükûn Kanunun etkisi vardır.
- 1945’te çok partili döneme geçildikten sonra çeşitli kurulan sosyalist-komünist eğilimli partiler ya kapatıldı ya da dağıldı.
- 1960 ihtilâli ve 1961 anayasasının sağladığı özgür zemin sosyalist düşüncelerin yayılması ve örgütlenmesi için uygun zemin hazırladı,
- Bu dönemde sosyalist içerikli çok sayıda kitap ve dergi yayımlandı.
- Aralık 1961’den itibaren yayımlanmaya başlanan Yön dergisi sosyalist aydınlar için bir platform oluşturdu.
- 1970’li yıllara gelindiğinde sosyalist hareket kendi içinde bir bölünme yaşadı. Yasal ve yasadışı çok sayıda örgüt Türkiye’de devrim yapabilmek için silahlı mücadeleye başladı. Bu amaçla silahlanarak ülke içinde “Kurtarılmış Bölgeler” oluşturmaya çalıştılar. Kendilerine engel olarak gördükleri parti ya da gruplarla çatışmaya girdiler. Oluşturdukları kurtarılmış bölgelerde kurdukları “Halk Mahkemelerinde” yargılamalar yaptılar. Birçok suikast ve eylem gerçekleştirdiler. Tüm bunlar 1980 ihtilalinin gerekçeleri arasında gösterilmiştir. 1990 Sovyetler Birliği’nin dağılması -tüm dünyada olduğu gibi -Türkiye’deki sosyalist hareketleri de olumsuz etkiledi.