Masallar

Masal

           Masal; genellikle halkın yarattığı, ağızdan ağıza, kuşaktan kuşağa sürüp gelen, olağanüstü kişilerin başından geçen olağandışı olayları anlatan edebî türdür. Masallar; olaya dayalı, sanatsal metinlerdir. Genellikle bir tekerleme ile başlar. Masallarda yer ve zaman belirsizdir. Olaylar, hayalî mekânlarda ve belirsiz geçmiş zamanda geçer. Olayların anlatımında öğrenilen geçmiş zaman ya da geniş zaman kullanılır. Kahramanlar genellikle devler, periler, cinler, padişahlar, prensler vb. kişilerdir. Masallar iyi ile kötünün mücadelesini anlatır, masalın sonunda iyilik üstün gelir. İyiler ödüllendirilir, kötüler cezalandırılır. Masallarda yalın, duru bir dil ve anlatım söz konusudur. Anlatımda söylenmesi güç kelimelere, ayrıntılı betimlemelere yer verilmez. Masalların başında, ortasında ve sonunda kalıp sözlere yer verilir. Masallarda iyilik, güzellik, doğruluk, yardımseverlik gibi evrensel değerler yer alır; dinî ve millî ögelere yer verilmez. Masalların söyleyeni belli değildir. Masallar, halkın ortak edebî ürünleri arasında yer alır. Halk arasında dilden dile söylenerek gelecek kuşaklara aktarılan masallar, sonradan yazıya geçirilmiştir.

      Olağanüstü öğe, kahraman ve olaylara yer veren masal terimi öncelikle, sözlü geleneğin, ürünü olan Külkedisi ve Çizmeli Kedi gibi halk öykülerini kapsar. Ama Oscar Wilde’ın The Happy Prince’i (1888; Mutlu Prens, 1960) gibi, sözlü gelenekle ilgisi olmayıp edebi yönü ağır basan bazı yapıtlar da bu tür içinde ele alınır.

Türleri ve özellikleri. Halk masalları, Antti Aame ve Smith Thompson’ın hazırladığı The Types of the Folktale (yb 1964; Halk Masalı Türleri) adlı uluslararası masal kataloğunda dört grupta toplanmıştır:

1) Hayvan masalları
2) Asıl masallar (olağanüstü ve gerçekçi masallar)
3) Güldürücü öyküler, nükteli fıkralar ve yalanlamalar,
4) Zincirleme masallar.

      Bunlardan hayvan masalları, genellikle kısa masallardır. En eski masal örneklerinden, Sanskrit dilinde yazılmış Pançatantrai, bu kitabın Arapça çevirisi Kelile ve Dimne ve Aisopos masalları, hayvan masallarının temel kaynaklarıdır. Sonraki yüzyıllarda da başta La Fontaine olmak üzere birçok yazar bu türün yeni örneklerini vermiştir. Şeyhî’nin Harname' si türün divan edebiyatındaki başarılı örneklerindendir. Bir başka örnek de, Ferideddin Attar’ın bütün kahramanları hayvanlardan oluşan Mantıku’t-Tayr (1944-45 ; 2 cilt) adlı mesnevisidir. Mevlânâ da Mesnevi'sinde hayvan masallarına yer verir. Bu masallarda hayvanlar, “teşhis” (kişileştirme) ve “intak” (konuşturma) sanatı yoluyla insan tiplerini canlandırır ve masalın sonunda bir ibret dersi yer alır.

      Olağanüstü masallarda, olağan varlıkların yanı sıra cin, peri, dev, ejderha gibi olağanüstü varlıklara yer verilir. Gerçekçi masalların başlıca kahramanları ise padişahlar, vezirler, zengin tüccarlar, sıradan ve yoksul insanlar, hırsızlar ya da haydutlar gibi gerçek dünyadan alınma kişilerdir. Bu kişilerin başından geçen olayları anlatan bu masallarda, dinleyicileri kötülere karşı uyarmak, zekâyı ve sağduyuyu yüceltmek amacı güdülür.

      Yalanlamalı masallar, ödülün en şaşırtıcı yalanı uydurana verildiği bir yalan yarışmasında anlatılan masallardır. Bu masallarda abartma, övünme ve böbürlenmeye alabildiğince yer verilir. Zincirleme masalların kahramanları çoğunlukla hayvanlar olmakla birlikte, bunlar hayvan masalları gibi ders vermeyi amaçlamayıp yalnızca eğlendirmeye ve şaşırtmaya yöneliktir. Bu masallara temel kuruluş özelliği, sıkı bir mantık bağıyla birbirine bağlanan küçük ve önemsiz bir dizi olayın art arda sıralanmasıdır.

       Masallar eğlendirici ve eğitici olmanın yanı sıra, dinleyicide toplumsal normların yerleşmesinde de önemli bir rol oynar. Örneğin, daha çok Afrika’ya özgü “ikilem masalları” ahlaki bir belirsizlikle biter ve masalın sonunda dinleyici anlatılan sorunun doğra çözümünü düşünmeye çağrılır. Kötü kalpli ve zalim bir adam olan babasıyla onu büyüten iyi kalpli üvey babası arasında kalan bir delikanlının öyküsü bu türe örnek verilebilir. Bir başka örnekse, aynı kızla evi üç kardeşle ilgilidir. Kardeşler hep birlikte garip bir ülkeye giderler. Bir gece kız bir hırsız tarafından öldürülür. O gece kızla uyuyan büyük kardeş olduğundan, herkes ondan kuşkulanır ve ölüme mahkûm edilir. Ama büyük kardeş ölmeden önce gidip babasını görmek için izin ister. Dönmesi gereken zamanda dönmeyince ortanca kardeş ağabeyi yerine ölmeyi kabul eder. Tam öldürüleceği an, küçük kardeş katilin kendisi olduğunu “itiraf eder”. O sırada, cezasını çekmek için büyük kardeş geri döner, Masalın sonunda dinleyicilere hangi kardeşin daha soylu davrandığı sorulur.

       Masalların bir başka işlevi de içinde doğdukları topluluğun korkularını, başarısızlıklarını ve ideallerini yansıtmaktır. Örneğin, daha çok Uzakdoğu kültürleriyle Amerika Yerlileri ve Afrika kabileleri arasında yaygın bazı masallar, büyülü güce sahip insan-hayvan karışımı bir yaratığın düzenbazlıklarını konu alır. Masal kahramanı bu yaratık, topluluk üyelerince bazen kötü bir ruh, bazen bir yaratıcı, bazen bir yarım akıllı, bazen de bir hilekâr olarak görülür. Bütün bu yönleriyle de ait olduğu kültürün düş ve korkularını ifade eder.

       Çeşitli kültürlerde birbirine çok benzeyen masal örneklerine rastlanır. Bu masalları ilk olarak nerede ortaya çıktıkları ise bilinmemektedir. Batı’da masallar üzerine ilk sistemli araştırmalar 19. yüzyılda başlanış tır. Masalların kökenini ilk araştıran ise Wilhelm Grimm’dir. Grimm’in öncüsü olduğu “mitolojik okul” sonradan Max Midler gibi araştırmacılarca geliştirilmiştir. Bazı başka araştırmacılar, Avrupa masallarının kökenini Hindistan’da aramışlardır. Bu görüşün son temsilcilerinden Emanuel Cosquin ise, masalların birkaç büyük merkezden dünyaya yayıldığını, Hindistan’ın da bu merkezlerden biri olabileceğini ileri sürmüştür. Masalların kökenini topluluklara ayin ve törenlerinde arayan araştırmacılar da vardır. Sigmund Freud, masalları bastırılmış arzuların düş biçiminde ortaya çıkması olarak açıklamış, kendisini izleyen Alman halkbilimci Friedrich von der Leyen de masallardaki düş öğesini vurgulayan bir kuram geliştirmiştir. Freud’un yanı sıra Car Jung ve Bruno Bettelheim gibi 20. yüzyıl psikologları da masallarda işlenen ögeleri insanın evrensel arzu ve korkularının ifade olarak yorumlamışlardır. Bettelheim The Uses of Enchantment (1976; Büyünün Yararları) adlı yapıtında, çoğu halk masalında görülen acımasız ve keyfi özelliklerin çocuğun ergenleşmesi üzerindeki eğitici işlevi vurgulamıştır.

BATI’DA MASAL

       Birçok halkbilimci, Batı edebiyatının büyülü ve olağanüstü öğelere yer veren halk masallarını Almanca Marchen terimiyle karşılar. Büyülü bir güce ya da özel bilgi ve yeteneklere sahip kahramanları ve bu kahramanların doğaüstü yaratık ya da nesnelerle karşı karşıya gelmesini anlatan bu masallar, genellikle “bir varmış bir yokmuş” türünden bir girişle başlar; belirsiz bir zaman ve yerde geçer. Konu çoğu zaman, kahramanın normal olarak yenemeyeceği güçlükleri bazen kendi başına, bazen de doğaüstü güçlerin yardımıyla yenmesidir. Karakterler kötü kalpli üvey anneler, aptal devler ya da yakışıklı prensler gibi stilize edilmiş tiplerdir. Anlatılanlar okurun yakından tanıdığı bir dünyayla ilgilidir; çünkü bu masallar köylülerin ya da değirmenci, terzi ve demirci gibi zanaatçıların günlük yaşamlarından beslenir. Çok eski çağlarda ortaya çıkmış masallar ise o dönemlerin toplumsal olgularını, örneğin anaerkilliği ya da eski evlilik törenlerini ve miras biçimlerini yansıtır. Çoğu zaman yoksul ya da kimsesiz olan masal kahramanı, şansının, zekâsının ya da büyülü güçlerin yardımıyla krala ulaşır ve kızıyla evlenerek krallığın vârisi olur.

        Sözlü geleneğe dayanan masallarla yazılı olanları ayırt etmek çoğu zaman zordur; çünkü eski çağlardan beri halk masalları yazılı edebiyata kaynaklık etmişler, edebi masallar da şu ya da bu biçimde yeniden sözlü geleneğe dönmüşlerdir. Örneğin, Gianfrancesco Straparola’nın Piacevoli notti (1550-53; Hoş Geceler) ve Giambattista Basile’nin Lo cunto de li cunti (1634; Öykülerin Öyküsü) gibi orta çağ İtalyan masal derlemeleri, “Pamuk Prenses” ve ‘Uyuyan Güzel” gibi masalların oldukça edebi bir üslupla işlenmiş örneklerini içerir. Fransız yazar Charles Perrault’nun “Külkedisi”, “Kırmızı Şapkalı Kız” ve “Güzel ve Çirkin” gibi masalları da içeren Contes de ma mère l’oye (1697; Kaz Anamın Öyküleri) adlı kitabı büyük ölçüde sözlü geleneğe bağlıdır. Grimm Kardeşler ise Kinderund Häusmarchen’deki (1812-22, 5 cilt; Çocuk ve Ev Masalları) masalları doğrudan doğruya sözlü kaynaklardan derlemişlerdir.

       Edebi masallar ise Alman romantizmi döneminde Göethe, Ludwig Tieck, Clemens Brentano ve E. T. A. Hoffmann, Victoria dönemi İngiltere’sinde de The King of the Golden River’in (1851; Altın Irmağın Kralı) yazarı John Ruskin ve The water Babies’ in (1863; Su Bebekleri, 1944) yazarı Charles Kingsley tarafından kaleme alınmış, ama bu masalların çok azı popüler kalabilmiştir. Masal türünün ustası ise, yapıtları geleneksel halk masalları kadar yaygınlıkla okunan Danimarkalı yazar Hans Christian Andersen’dir. Andersen’in masalları kaynağını halk efsanelerinden almakla birlikte, o dönemin toplumuna yönelik yergiler ve otobiyografik öğeler taşıyan, kişisel bir üslupla yazılmış yapıtlardır.    

      

TÜRKLERDE MASAL

       Öteki Müslüman Doğu halkları gibi Türkler de Hint, Arap ve İran kökenli masallara büyük ilgi göstermişlerdir. Çeviri ve uyarlama yoluyla Türkçeye kazandırılan Kelile ve Dimne, Binbir Gece Masalları(*), Binbir Gün Masalları('), Bahtiyarname( * ), Kırk Vezir Hikâyesi, Yedi Âlimler Hikâyesi, Sindbadname ile ferec bade'ş-şıdde türü yapıtlar hem sevilerek okunmuş, hem de Türk halk masallarını konu ve motif bakımından çok etkilemiştir. Kökeni kesin olarak bilmemekle birlikte sözlü gelenekten derlendiği sanılan ilk Türkçe masal kitabı Billur Köşk Masalları’dır

       Türk masallarının biçimsel özelliklerinden biri, masalın başında, uygun yerlerde ortasında ve sonunda tekerleme adlı kalıplaşmış sözlere yer vermesidir. Türk masallarına özgü olan bu tekerlemeler, masal anlatımın giriş bölümünde dinleyicileri masala hazırlamasını ve dinleyicinin masalda anlatılanları hayal ürünü de olsa, çok eskiden gerçekleşmiş olaylar olarak kabul etmesini sağlar. Masal ortasındaki tekerlemeler, bölümler arasındaki bağlantıyı ve geçiş yerlerini göstermek, sonundakiler ise olayın mutlulukla bağlandığını vurgulamak ve masal kahramanları, anlatıcı ve dinleyenler için iyi dilekleri belirtmek amacına yöneliktir.

       Türk masallarında yaygınlıkla rastlanan kahramanlar arasında, padişahın üç oğlu içinde sivrilen küçük oğlu, padişahın devlerin elinde tutsak kalmış kızları, yoksul bir adam ya da dul bir kadının beceriksiz biriyken zamanla yiğit bir delikanlı olan oğlu, pek çok güçlüğü aklının ve doğaüstü güçlerin yardımıyla yenen Keloğlan, yılan ya da başka bir görünüm içindeyken silkinip eski kimliğine kavuşan şehzadeler, sultanlar, üvey anne ve onun etkisindeki öz babanın kötü davrandığı çocuklar sayılabilir. Bu masallarda ayrıca, uzak ülkelerden gelen bezirgânlara, insanlarla konuşan ve onlara yardım eden hayvanlara ve büyülü eşyalara yer verilir.

        Türk masalları 18. yüzyıl sonlarında Batılı araştırmacıların ilgisini çekmeye başlamıştır. Türk masalları üzerine yayımlanmış en eski derleme, Fransa kralı XVI. Louis’nin çevirmen ve yazmanı M. Digeon’a aittir. Nouveaux Contes Turc et Arabes (1781; Yeni Türk ve Arap Masalları) adlı bu yapıtın ikinci cildinde üç Türk masalı yer alır. Vasili Radlov’un Türk halk edebiyatından yaptığı derlemeleri içeren 10 ciltlik Proben der Volksliteratur der türkischen Stämme 1866-1907; Türk Kavimlerinin Halk Edebiyatından Örnekler) adlı yapıtıyla Macar Türkolog Ignâcz Künos’un 1887-1907 arasında beş cilt olarak yayımlanan masal kitaplarında da, Anadolu ve Rumeli’den derlenmiş çok sayıda masal bulunmaktadır.

       Türk masallarını derleme, yayımlama ve inceleme çalışmaları Cumhuriyet döneminde yoğunlaşmış, Ziya Gökalp, Eflatun Cem Güney, Tahir Alangu ve Naki Tezel derledikleri masalları edebi bir biçim vererek yayımlamışlardır. Başta Pertev Naili Boratav olmak üzere, Mehmet Tuğrul, Warren Walker, Barbara Walker ve Ahmet Edip Uysal gibi yazar ve araştırmacılar da Türk masalları üzerine derleme ve incelemeler yapmışlardır. Boratav, W. Eberhard’la birlikte hazırladığı Typen Türkischer Volks-märchen (1953; Türk Halk Masallarının Tipleri) adlı çalışmada, 2.500 Türk masalını inceleyerek 378 masal tipine yer verir. Yakın dönemde Saim Sakaoğlu, Bilge Seyidoğlu, Umay Günay ve Ali Berat Alptekin’in Anadolu masalları üzerine yaptıkları derleme ve incelemeler de hem içerdikleri metinler hem de Antti Aame, Stith Thompson ve Vladimir Propp gibi ünlü araştırmacıların yöntemlerini Türk masallarına uygulamaları bakımından önemlidir.