Ele aldığı düşünceleri kanıtlamaya gerek duymayan deneme; “bence”, “Benim diyeceğim şudur.” gibi ifadeleri kullanan, kişisel duygu ve düşüncelere yer veren öğretici bir edebî türdür. Deneme türünde yazar; kendine özgü duygu ve düşünceleri, bireyi veya toplumu ilgilendiren konulara bakış açısındaki çeşitliliği, samimi ve etkili bir dil kullanarak okuyucuya aktarır.Denemeyi ilk kez bir tür olarak ortaya koyan, Fransız yazar Montaigne’dir. Başlangıçta ayrı bir tür olarak değerlendirilmeyen deneme türü, zamanla kendi ölçü ve sınırlarını ortaya koymaya başlamış, bugünse kendine özgü bir tür olarak edebî türler arasındaki yerini almıştır. Denemelerde hayat, ölüm, aşk, sanat, felsefe, din, ahlâk, gelenek, siyaset gibi kişiyi veya toplumu ilgilendiren her konu ele alınabilir. Denemede yazarın, kendisiyle konuşur gibi içten ve yapmacıksız bir anlatımı vardır. Rönesans’la birlikte ortaya çıkan hümanizm, insan sevgisini temel alan ve insan düşüncesini donmuşluktan kurtarmayı amaçlayan bir anlayıştır. Bu anlayış Montaigne’in Denemeler(Essais) adlı eserine de kaynaklık etmiştir. Yazılarında kesin yargılara varmaktan kaçınan denemeci, ele aldığı konu üzerinde okurun düşünmesini amaçlar. Bu türde yazarın; kendi gözlem ve deneyimlerinden yararlanması, dilin ve anlatımın inceliklerini tanıması, anlattıklarını özenle işlemesi gerekir.
Montaigne’den başka yine Denemeler adlı eseri ile İngiliz yazar Francis Bacon (Fırensis Beykın) bu türün önemli yazarlarındandır. Emerson (Emırsın), Andre Gide (Andre Jid), Henry Miller (Henri Milır), Albert Camus (Alber Kâmü), T. S. Eliot (Eliyıt) bu türün dünya edebiyatında önde gelen temsilcilerindendir.
Türk edebiyatında bugünkü anlamıyla deneme türü Tanzimat’tan sonra Batı edebiyatının etkisiyle görülmeye başlamıştır. Deneme türünün temelini Türk edebiyatının ilk gazetelerinde yayımlanan bazı düşünce yazıları oluşturur. Edebiyatımızda Tanzimat edebiyatıyla önemli bir yere sahip olmaya başlayan düzyazı türleri bu dönemde keskin çizgilerle birbirinden ayrılamamıştır. Cenap Şahabettin’in Evrak-ı Eyyam, Ahmet Haşim’in Bize Göre, Yakup Kadri Karaosmanoğlu’nun Alp Dağlarından, Yahya Kemal Beyatlı’nın Aziz İstanbul gibi eserleri Cumhuriyet Dönemi öncesinde deneme türünün özelliklerini taşıyan eserlere örnek sayılabilir. Bu isimler Türk edebiyatının ilk düzyazı dilini oluşturma çabasındaki girişimlerin de öncüsü olmuşlardır. Türk edebiyatında çoğunlukla fıkra, sohbet, eleştiri gibi türlerle iç içe geçtiği düşünülen deneme türü asıl gelişimini Cumhuriyet Dönemi’nde göstermiştir. Bu dönemde özellikle Nurullah Ataç, deneme yazarı için gereken bilgi ve becerilere sahiptir. O, daha çok edebiyatın ve şiirin sorunlarıyla ilgili denemeler yazmıştır.
Özetlersek:
İlk Dönem
Cenap Şahabettin’in Evrak-ı Eyyam
Ahmet Haşim: Bize Göre, Gurabane-i Laklakan
Ahmet Rasim’in pek çok yazısı.
Mahmut Sadık: Takvimden Yapraklar
Yakup Kadri Karaosmanoğlu’nun Alp Dağlarından
Yahya Kemal Beyatlı’nın Aziz İstanbul
Refik Halit Karay: Bir Avuç Saçma, Bir İçim Su, İlk Adım, Üç Nesil Üç Hayat, Makyajlı Kadın, Tanrıya Şikâyet
Falih Rıfkı Atay: Eski Saat, Niçin Kurtulmak, Çile, İnanç, Pazar Konuşmaları, Kurtuluş, Bayrak
Son Dönem Türk Edebiyatında Deneme Türündeki Eserler
Ahmet Hamdi Tanpınar: Beş Şehir, Yaşadığım Gibi
Nihad Sami Banarlı (Türkçe’nin Sırları)
Halikarnas Balıkçısı: Anadolu Efsaneleri, Hey Koca Yurt, Çiçeklerin Düğünü, Düşün Yazıları
Nurullah Ataç: Günlerin Getirdiği,Karalama Defteri, Sözden Söze, Okuruma Mektuplar
Suut Kemal Yetkin: Günlerin Götürdüğü, Edebiyat Konuşmaları, Düş’ün Payı, Yokuşa Doğru, Edebiyat Üzerine
Sabahattin Kudret Aksal: Geçmişle Gelecek
Attila İlhan: Gerçekçilik Savaşı, Aydınlar Savaşı, Kadınlar Savaşı, Hangi Atatürk
Necati Cumalı: Niçin Aşk
Tağrık Buğra: Düşman Kazanmak Sanatı
Mehmet Kaplan: Nesillerin Ruhu, Kültür ve Dil, Büyük Türkiye Rüyası
Salah Birsel: Kendimle Konuşmalar, Kahveler Kitabı, Gece Mavisi, Kurutulmuş Felsefe Bahçesi
Sabahattin Eyüboğlu: Sanat Üzerinde Denemeler, Mavi ve Kara
Cemil Meriç (Mağaradakiler)
Adalet Ağaoğlu (Başka Karşılaşmalar),
Beşir Ayvazoğlu (Şehir Fotoğrafları)
Melih Cevdet Anday (Dilimiz Üstüne Konuşmalar),
Nermi Uygur (Çağdaş Ortamda Teknik - Bütün Yapıtları - Denemeler,Denemeci, Denemeli - Denemesiz)
Vedat Günyol Çalakalem, Günlerin İçinden (1999), Gün Ola Harman Ola (2000), Kendimce Denemeler (2003)